In de bibliotheek van Café Cultura vind je een klein boekje van Miguel de Unamuno, ‘San Manuel Bueno, Martir’ (in het Nederlands bekend onder de titel: ‘San Manuel Bueno, Heilige en Martelaar’). Voor het eerst gepubliceerd in een tijdschrift 1931 en twee jaar later uitgegeven in boekvorm, wordt dit korte verhaal ook wel gezien als één van de hoogtepunten in het werk van Miguel de Unamuno.
Ongelovige dorpspastoor
De stijl waarin ‘San Manuel Bueno, Martir’ geschreven is, toont het talent van een veelzijdig auteur als Unamuno. Net als in zijn theaterstukken ligt de nadruk op de belevingswereld van de personages, daarom zijn er in dit verhaal eigenlijk maar drie personages te benoemen met een significante rol. ‘San Manuel Bueno, Martir’ is het verhaal van een dorpspastoor die zelf niet meer gelooft in een leven na de dood, maar er alles aan doet zijn parochianen te laten geloven in God, zodat zij wel een gelukkig en hoopvol leven kunnen leiden.
Dorp heeft eigen Christus
Het verhaal van de dorpspastoor San Manuel wordt verteld door één van zijn parochianen, Angéla Carballino. Net als de andere dorpsbewoners vereert zij de pastoor als ware hij Christus zelf. Het is een vergelijking die Unamuno versterkt met bijbelteksten en situaties die het leven van Christus weerspiegelen. Angéla drukt haar bewondering voor haar heilige, de dorpspastoor, uit in lyrische bewoordingen die vaak poetisch aandoen. Haar broer Lázaro woont in de Nieuwe Wereld, ofwel in Amerika. Zijn terugkomst in het dorp zet een onomkeerbaar proces in gang.
Geloof is niet eeuwig
Onze vertelster laat af en toe doorschemeren dat de pastoor er soms andere ideeën op nahoudt. Unamuno bouwt hiermee een prachtige spanning op. Maar, dat de pastoor niet is wie hij lijkt te zijn, komt Angéla pas te weten op het moment dat haar broer Lázaro terugkomt uit Amerika. Lázaro wil de sociale problemen in Spanje veranderen en is falikant tegen alles wat met de kerk te maken heeft. Toch is ook de aantrekkingskracht van San Manuel op Lázaro te groot en tot grote verrassing van Angéla weet de dorpspastoor haar broer te bekeren. Maar de reden die Lázaro aangeeft voor zijn bekering doet Angéla’s eigen geloofsovertuiging wankelen.
Beschermde ideeën
De bekentenis van Lázaro lokt andere bekentenissen uit. Vanaf dit moment volgen er in ‘San Manuel Bueno, Martir’ een reeks innerlijke observaties. Het zijn filosofische overpeinzingen die Unamuno de gelegenheid geven zijn eigen ideeën te uiten over de kerk, het geloof en het existentialisme. Maar niemand kan hem op die ideeën aanspreken door de unieke techniek die hij heeft overgenomen van de grote Spaanse schrijver Cervantes. Unamuno geeft namelijk de indruk dat het niet zijn gedachten zijn, maar die Angéla; het zijn immers haar memoires. Maar zelfs haar valt niets te verwijten, want zij herleeft haar verleden, beschrijft haar indrukken van vroeger. En hoe geloofwaardig en hoe reël zijn herinneringen nu precies?